Geniusz z toruńskiej Barbarki, czyli opowieść o Henryku Tilku, młynarzu i wynalazcy

Toruń. Kim był Heinrich Tilk?

Kilka tygodni temu pisałem o Robercie Tilku, toruńskim przedsiębiorcy z drugiej połowy XIX i początku XX wieku, który był m.in. twórcą i właścicielem odlewni przy ul. Świętego Jakuba, oraz pięknej kamienicy na rogu św. Jakuba i Piernikarskiej. Z dużą radością podzieliłem się także odkryciem, w tekście znalezionym na łamach wydawanej podczas okupacji gazety "Thorner Freiheit" znalazłem wreszcie potwierdzenie, że Robert Tilk był spokrewniony z Heinrichem i Emilią Tilkami, właścicielami młyna w Barbarce oraz fundatorami kaplicy, którzy spoczywają na położonym przy kaplicy cmentarzu.

Jak to często w Toruniu bywa, okazało się to początkiem naprawdę niezwykłej historii. Heinrich Tilk był bowiem nie tylko młynarzem, ale przede wszystkim radnym miejskim, wynalazcą i konstruktorem sikawek strażackich. Obszerny tekst na jego temat zamieściło w grudniu 1934 roku "Słowo Pomorskie", zaś dziewięć lat temu przypomniał laureat Złotej Karety "Nowości", Bohdan Orłowski na swojej - bardzo przez nas lubianej i cenionej stronie oToruniu.net.

Niech nas zatem pan Bohdan i "Słowo Pomorskie" prowadzą. Oto opublikowana 87 lat temu historia człowieka, który na początku XIX wieku zrewolucjonizował sposoby walki z pożarami zastępując węże skórzane parcianymi oraz angażując do walki z ogniem m.in. Słonia.

Skąd pochodził wynalazca i kiedy trafił do Torunia?

"Ród Henryka Tilka wywodził się z miejscowości Habelschwert w hrabstwie kłodzkiem na Śląsku - pisało "Słowo" pod koniec 1934 roku. - Ojciec Henryka Tilka, również Henryk był sukiennikiem. W r. 1787 przybył on do miasta Liberzec w Czechach właśnie w tej godzinie, gdy piorun uderzył i zburzył wieżę tamtejszego kościoła parafjalnego. Wygrawszy los na praskiej loterji kupił sobie Tilk piękny dom w Roechlitz koło Liberca.
Jego syn Henryk Tilk jun. urodził się tamże 17 lutego 1798. W młodości swej wyuczył się tkactwa i studniarstwa. W r. 1820 udał się Tilk celem dalszego kształcenia się na wędrówkę po świecie.

_W Starogardzie na Pomorzu niemieckiem otrzymał Tilk posadę w fabryce sikawek. Tu po raz pierwszy objawiła się jego pomysłowość i wynalazczość. Mianowicie zaproponował swemu szefowi fabrykantowi sikawek pożarnych Hessowi, aby sporządzał węże sikawek nie ze skóry, lecz z konopi. Próba udała się wspaniale. Ówczesny prezydent toruński Mellien (1817— 1830) w czasie swej podróży służbowej do Starogardu zaprzyjaźnił się z młodym Tilkiem i namówił go, aby przesiedlił się do Torunia i tam kontynuował dalej na własny rachunek, a w interesie toruńskiej straży pożarnej, fabrykację sikawek pożarnych i budowę studzien. (Trzeba wiedzieć bowiem, że wówczas nie było jeszcze wodociągów w Toruniu).

Magistrat oddał Tilkowi w Toruniu trzy bezpańskie domy. Tu w domu przy ul. Piekary fabrykował Tilk swoje sikawki pożarne, wyrabiał parciane węże własnego pomysłu i zakładał studnie w mieście i w okolicy. Z jednego, współczesnego dokumentu z dnia 18 września 1828 dowiadujemy się, że Tilk żądał za jedną stopę węża parcianego o średnicy jednego cala aż 7 groszy srebrnych (srebrników). Za 60 stóp takiego węża płacono mu wówczas 14 talarów reńskich.

_

_W r. 1835 sporządził „Spritzmacher” Tilk bardzo piękną sikawkę własnego pomysłu, którą nazwał „Słoniem” (Elephant). Sikawkę tę sprzedał miastu za sumę 1500 talarów reńskich. Rysunek i kosztorys tej sikawki muzealnej przechowuje po dziś dzień archiwum miejskie w Toruniu.

Sikawka „Słoń” wyrzucała z siebie na minutę 10 do 12 stóp sześciennych wody na wysokość 90 do 100 stóp oraz na 100 do 110 stóp w dal. Wąż jej był długi na 300 stóp, prócz tego miała 20 stóp rur ssących.

_

Z kosztorysu wynika, że pracę swą przy budowie sikawki dzielił Tilk na 8 etapów, a mianowicie na:

1. roboty drzewne (Holz-Arbeiten) przy sikawce i przy przyczepce (Beiwagen),
2. roboty żelazne (Eisen-Arbeiten),
3. roboty mosiężne (Messing-Arbeiten),
4. roboty miedziane (Kupfer-Arbeiten),
5. roboty konopne (Hanf-Arbeiten),
6. roboty skórzane (Leder-Arbeiten),
7. cynkowanie (Zink-Arbeiten),
8. lakierowanie (malowanie) (Anstrich oder Maler-Arbetten).

W następnym roku 1836 sporządził Tilk dla toruńskiej straży pożarnej nową sikawkę tzw. Prahmową (Prahmspritze). Sikawkę tę sprzedał Tilk za sumę 1124 talarów reńskich i 15 srebrników. Kosztorys tej sikawki wraz z rysunkiem i szkicami znajduje się w archiwum toruńskiem. Sikawka ta miała cylindry wysokie na 21 cali i długie na 8 cali. Wąż miał 600 stóp długości i 2 i ćwierć średnicy. Rękojeści tłoka miała 12 cali. a podstawą cylindra 50 cali kwadratowych. Tak ta sikawka Prahma jak i poprzednia „Słoń” miały u góry balans czyli przyrząd wahadłowy do pompowania wody o napędzie ręcznym. Jeśli się przy sikawce Prahma wykonało na minutę 60 poruszeń tłokiem, to wówczas sikawka ta wyrzucała na minutę 20 stóp sześciennych wody na 100 stóp wgórę i na 110 stóp w dal.