Nasza Loteria SR - pasek na kartach artykułów

Grześkowiaków restuaracyjne interesy, czyli z dziejów knajp toruńskich [Album Rodzinny]

Katarzyna Kluczwajd
Tivoli z końca XIX w., fragment pocztówki, 1899 r.
Tivoli z końca XIX w., fragment pocztówki, 1899 r. Z kolekcji Tamary i Krzysztofa Klunderów.
Podróż w czasie do kultowych restauracji-ogrodów z końca XIX w. sprawia, że kultura popularna sprzed lat nabiera nowych barw (niebawem książka). Poznajemy wydarzenia, miejsca i ludzi, jak rodzinę Grześkowiaków związaną z kultowym Tivoli przy ul. Bydgoskiej 12, a także z innymi knajpami. Czy żyją w Toruniu ich potomkowie?

Nestorem rodziny restauratorów był Franz (1867-1920 Toruń), który nazywał siebie także Friedrichem. W 1894 roku poślubił Sophię Johannę z d. Zielachowską (ur. 1873), mieli synów: Edmunda Franza (ur. 1894) i Alberta (ur. 1895). Jeszcze zanim Grześkowiakowie nabyli posesję przy ul. Bydgoskiej 12, na pocz. XX w. mieli wielki plac przy ul. Krasińskiego 11-31 (od ul. Derdowskiego do ul. Matejki), a także dom przy ul. Stromej 5. Franz zlecił tam budowę murowanego szajerka i stajenek (1906-1907). Posesja należała do rodziny jeszcze w 1938 roku, wówczas komisja sanitarno-estetyczna upomniała Zofię: ogrodzenie uszkodzone, tyczki antenowe szpecą otoczenie. Ten prusko-murowy dom o rodowodzie z połowy XIX w., wzorcowo odrestaurowany przez Wojciecha Koczorowskiego, znany jest czytelnikom „Nowości” z artykułów Szymona Spandowskiego.

Warto przeczytać

Jakie knajpy prowadzili?

Franz zaczynał jako bufetowy (1897), później barman, wreszcie zapewne zarządca Piwnicy Przestępców / Verbrecherkeller (ul. Żeglarska 27). Ta knajpa Richarda Krügera działała co najmniej od 1899 roku (do 1919 r.). Zachwalała piwa królewieckie i wiedeńskie parówki, ale jej głównym wyróżnikiem był fakt, że rozrywek zażywały tu także kobiety. Grześkowiak zarządzał lokalem do wiosny 1907 roku, kiedy objął posadę szefa Wyszynku Browaru Sponnagel / Ausschank der Sponnagelschen Brauerei (Rynek Nowomiejski 5), gdzie wprowadził bogatą ofertę kulturalną. Od 1910 roku był to Wyszynk Toruńskich Browarów / Ausschank des Thorner Brauhauses.

Restaurację-ogród Tivoli, o tradycji sięgającej co najmniej lat 60. XIX w., Grześkowiak kupił w 1912 roku. Odnowił wielki gmach z 1899 roku i 15 czerwca dokonał hucznego otwarcia. Wkrótce organizował cykliczne koncerty, także z muzyką poważną i operową (m.in. Richarda Wagnera), w karnawale bale kostiumowe i czapkowe / Kappenfest (uczestnicy mieli nie kostium czy maskę, ale zabawne nakrycie głowy), wykłady – także takie tylko dla pań. Różne stowarzyszenia obchodziły tu święta państwowe (urodziny cesarza, święto Sedanu / Sedanfest) oraz własne (np. rocznice powstania), organizowały zabawy. Jesienią 1912 roku zachwycała wystawa chryzantem i kwiatów jesiennych (1-3 XI 1912), przygotowana przez stowarzyszenie ogrodników. Tradycja tych pokazów przetrwała do czasów II RP – w 1935 pokaz otworzył sam wojewoda pomorski Stefan Kirtiklis (7 IX 1935).

Tivoli było ulubionym miejscem spotkań niemieckich organizacji: landwerzystów / Landweher Verein, katolików, ewangelików – na jeden z cyklu ich wieczorów familijnych, związany ze stuleciem Bitwy Narodów pod Lipskiem, przyszyły tłumy (II 1913). To tutaj odbył się uroczysty obiad po odsłonięciu pomnika Karla Böthkego (12 V 1913) przed miejską halą gimnastyczną (ul. Krasińskiego 14/16, niezach.), wybudowaną z jego inicjatywy. Za czasów Franza kontynuowano tradycję Święta Róż / Rosenfest, organizowanego przez Patriotyczne Stowarzyszenie Pań / Vaterlandische Frauen Verein.

Podczas I wojny światowej rozrywki musiały przybrać inny wymiar, obowiązek zastąpił zabawę, tak jak wojenne ersatze udawały mięso, słodycze, skórę na buty... Już w listopadzie 1918 roku, krótko po wielkim wiecu w Viktoria Park w sprawie wyborów do Rady Robotniczo-Żołnierskiej, tutaj zebrało się 100 podoficerów, którzy rozważali widmo nadchodzącej kapitulacji (23 XI 1918). Niebawem pod hasłem Dla prawdy, wolności i prawa! wiecowali katolicy z Torunia i okolicy (12 XII 1918), dyskutowali o roli kobiet w nadchodzących wyborach.

Po śmierci Franza (28 VIII 1920) interesy przejęła Zofia, mieszkała wówczas przy Rynku Staromiejskim 33. W prośbie do władz o zgodę na wyszynk alkoholu argumentowała: Tivoli działa od 150 lat! Informacja ta nie ma obecnie potwierdzenia w źródłach, ale kto wie?

Kino, film i inne atrakcje

Okres świetności Tivoli nastał wraz z urządzeniem tu przybytku X Muzy (1922). Nazwy (Tivoli, Oaza, Tivoli kino-ogród, Nowości kino-ogród, kina letnie: Oaza, Lux) zmieniały się tak często jak właściciele: Roman Szczerbowski, Towarzystwo Kinematograficzne Urania, Wiktor Dziatlik i Stanisław Martynowski, miejscowy potentat branży Aleksander Bychowski (prowadził Palace i Cristal, później też Corso). Wreszcie przybytek przejęła Zofia Grześkowiak (od V 1927) – kino Lux z muzyką zespołu pana Dargla reklamowała jako chrześcijańsko-katolickie. Pojawili się tu nawet... filmowcy w akcji – z miejscowej Agencji Kino-Reklamowej Sp. z o.o. Ulfilm, która kręciła film fabularny „Przygody Miksa” (16 VII 1928), na zamówienie Pomorskiego Stowarzyszenia Ubezpieczeń – jako reklamę.

Pod koniec lat 20. odbywały się w Tivoli finały biegu o puchar redakcji „Słowa Pomorskiego”. Na początku lat 30. działało Kasyno Urzędnicze, tutaj na comiesięcznych dyskusjach spotykali się członkowie Konfraterni Artystów (1933-1934). Nie mogło zabraknąć kultowego lokalu w bogatym programie imprez jubileuszu 700-lecia Torunia (1933) – to konkurs czesania pań o mistrzostwo Pomorza (22-23 VII 1933), po raz pierwszy w Toruniu.

Inne restauracyjne interesa

W okresie II RP juniorzy, tj. Edmund i Albert, prowadzili wódczany interes przy Rynku Staromiejskim 34 (1926), w dawnym lokalu znanej firmy Dammann & Kordes (obok kamienicy Pod Gwiazdą). Polecali największy wybór win, likierów, punczów i delikatesów, na Sylwester ½ butelki szampana Aycke-Gold tylko 14,90 zł, żyjące karpie. W 1933 roku Edmund polecał swoją śniadalnię i winiarnię (Rynek Staromiejski 33) jako miły zakątek towarzyski z bogato zaopatrzonym bufetem.

Edmund i Gertruda z d. Kühn, którzy pobrali się w 1923 roku w Jabłonowie, mieli dwóch synów: Jerzego (ur. 1926) i Heliodora (ur. 1931). Od jesieni X 1929 roku mieszkali przy Rynku Staromiejskim 32. Obywatelstwo polskie Edmund potwierdził w grudniu 1926 roku.

II wojna światowa

W okresie okupacji, za czasów Alberta, lokal bywał miejscem spotkań hitlerowców, np. podczas obchodów urodzin Adolfa Hitlera w 1940 roku, czy w czasie wizyty w mieście i przy Bydgoskie 12 Gauleitera Alberta Forstera (1941). Pracowało tu biuro Deutsche Volksliste (toruńskich volksdeutschów nazywano „Tivolideutsch”...).

Pod koniec 1943 Tivoli zostało trzecią sceną Toruńskich Teatrów Miejskich / Städtische Bühnen Thorn. Scena Wielka (dramat, opera, operetka) pracowała w gmachu głównym, Mała (komedie, farsy) – w Burggarten (d. Deutsches Heim, Piernikarska 9), zaś tutaj – teatr lalkowy, który miał też kształcić amatorów. W spektaklu inauguracyjnym (11 XII 1943) wedle legendy autorstwa Adolfa Schwammbergera, szefa wydziału kultury w Toruniu, odpowiedzialnego m.in. za grabież dzieł sztuki, wśród animatorów byli i amatorzy, skoro w ich gronie odnotowano Scharlowskiego. To zapewne Max Scharlowski, rzeźbiarz-kamieniarz, autor sztukaterii pomnika Stanisława Moniuszki (1923). Pracował w mieście od 1907 roku (zakład przy ul. Słowackiego 79), przed rokiem 1920 m.in. w kasynie 61 Pułku Piechoty (ul. Fredry 6/8), a w okresie okupacji uczestniczył w demontażu pomnika 63 Pułku Piechoty.

Czasy PRL

Teatralny epizod Tivoli miał kontynuację po 1945 roku – okazjonalnie występował tu Teatr Ziemi Pomorskiej, jak w lipcu 1946 (w „Dewaluacji Klary” grał min. Kazimierz Brusikiewicz). Znacznie dłużej trwała kinowa historia – w postaci kina Echo Pomorskich Zakładów Wytwórczych Aparatury Niskiego Napięcia. W 1957 roku odwiedziło je ponad 53 tys. widzów. Echo żyje jeszcze w naszych wspomnieniach, ale troski o pamięć wymaga i „praprzeszłość” tego miejsca – czy jej strażnikami zechcą być lokatorzy dawnego ogrodu Tivoli?

emisja bez ograniczeń wiekowych
Wideo

Wielki Piątek u Ewangelików. Opowiada bp Marcin Hintz

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!

Polecane oferty

Materiały promocyjne partnera
Wróć na nowosci.com.pl Nowości Gazeta Toruńska