Jan Jakub Brauner - sztycharz toruński

Oświecenie, ruch umysłowy obejmujący życie społeczne i kulturalne Polski drugiej połowy XVIII wieku, dociera także do Torunia.

Rozwój nowoczesnych instytucji i form życia kulturalnego, zwłaszcza czasopism kształtujących reformatorskie poglądy społeczne i estetyczne, daje się wyraźnie zauważyć w życiu oświeconej społeczności. Elity rządzące, miejscowy patrycjat oraz mieszczaństwo toruńskie posiada sporo zasobnych bibliotek. Rozwija się antykwarstwo, kolekcjonerstwo, podnosi się poziom techniczny i artystyczny drukowanych dzieł.

Interesującą postacią toruńskiego życia artystycznego w drugiej połowie osiemnastego stulecia jest Jan Jakub Brauner. Przeszedł do historii toruńskiego oświecenia jako jedyny zawodowy mistrz techniki miedziorytu, dawniej sztycharz.

W kalendarzu adresowym „Staats Address und Calender von Thorun aufs Jahre 1761”, autorstwa Samuela Lutra Gereta, wytłoczonym w oficynie drukarza toruńskiego Chrystiana Fryderyka Kunzena, w dziale Kupferdrucker s.139, figuruje Brauner jako Kupferstecher tj. rytujący w miedzi.

Koło Bramy Katarzyńskiej

Ożenił się 1 października 1747 roku z Anną Barbarą Betcher urodzoną w 1715 roku. Zamieszkał w kamienicy przy ulicy Bydlęcej 13 (dziś Św. Katarzyny), której właścicielką była wdowa po burmistrzu i prezydencie Torunia Albercie Borkowskim. W 1762 roku został właścicielem tej kamienicy, usytuowanej w pobliżu Bramy Katarzyńskiej, którą wraz z umocnieniami nowomiejskimi rozebrano około 1880 roku.

<!** reklama>Dziś są to okolice skrzyżowania ulic Leona Szumana i Św. Katarzyny na Nowym Mieście. Według historyka toruńskiego Karola G. Praetotoriusa za bramą tą ciągnęły się pastwiska miejskie. W latach 1761-1764 na łamach toruńskich czasopism naukowo-literackich ukazuje się seria ogłoszeń dająca nam skromny pogląd na działalność artystyczną Braunera.

Portretował władców

Stanisław Dąbrowski (1889-1969), historyk teatru, sztuki oraz autor wielu ekslibrisów m. in. dla bibliofilów toruńskich, w „Tygodniku Toruńskim” nr 4 i 6 z 1927 roku podaje informacje, że toruński sztycharz w latach 1761-1762 wykonał portrety rytowane w miedzi m.in. króla Fryderyka Wielkiego oraz Marii Teresy cesarzowej i królowej Węgier. W 1764 roku powstał w warsztacie Braunera udany portret ostatniego króla Rzeczypospolitej Stanisława Augusta Poniatowskiego rytowany na sposób metamorficzny (przeobrażony, zmieniony, uszlachetniony). Ponadto J. J. Brauner jest autorem sztychu przedstawiającego herb rodziny Pawłowskich, zamieszczonego w dziele Józefa Michała Lichoniewicza pt. „Paena sceleris comes talione gladii in crudeli phoca vindicata ...” wydanego w Toruniu przez Chrystiana Fryderyka Kunzena w 1761 roku w formacie folio.

Unikat z „Jagiellonki”

Podczas kwerendy po zbiorach w polskich bibliotekach udało mi się odnaleźć ten unikatowy egzemplarz druku, który posiada I Magazyn Starych Druków Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Udany skan na płycie tego miedziorytu w kolorze jasnej sepii (zamieszczony obok) dałem do pięknych zbiorów Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu.

Także na łamach toruńskich gazet w 1764 roku toruński grafik, powiadamia czytelników, że odbija z miedzianej płyty i sprzedaje ręcznie kolorowane, według wzoru niemieckiego i francuskiego, karty do gry w skata, wista i taroka. Jeżeli zachowały się do dzisiaj jakiekolwiek egzemplarze, zapewne są wielką rzadkością kolekcjonerską. Wiele z tych miedziorytów można było nabyć w Bramie Katarzyńskiej na Nowym Mieście po 15-18 groszy oraz w drukarni przy ul. Błotnej 312, która dawniej stanowiła przedłużenie dzisiejszej ulicy Franciszkańskiej.

Wspomniany już Stanisław Dąbrowski w „Mestwinie” nr 12 z 25 października 1927 roku (dodatek regionalny „Słowa Pomorskiego”) opisał dosyć szczegółowo sześć sztychowanych obrazków dewocyjnych znajdujących się w zbiorach m.in. wybitnego znawcy historii polskiego ekslibrisu, bibliofila Wiktora Wittyga (1857-1921) oraz ks. kanonika Leona Formanowicza (1878-1942) z Gniezna. Przedstawiały one m.in. Matkę Boską Pierańską z Dzieciątkiem, u dołu widok kościoła w ornamencie rokokowym oraz Matkę Boską Cudowną z Boleszyna koło Brodnicy.

Ponadto J. J. Brauner jest autorem miedziorytów Chrystusa Ukrzyżowanego w górnej części grafiki postać Boga Ojca z wyciągniętą ręką, z prawej strony u dołu klęczy kobieta obejmująca krzyż (grafika w kolorze ciemnej sepii). Inne grafiki przedstawiają postacie apostołów: Szymona trzymającego symbol męczeństwa - piłę i Andrzeja z symbolem męczeństwa - krzyżem. Wiele z tych sztychów ma podpis „Joh. Jac. Brauner. Sc. Thoruny”.

Ze względu na małe formaty zostały wklejone na wewnętrzne strony okładek druku „Sakra Biblia Was ist die ganze heilige Schrift”, wytłoczonego w 1705 roku w Bambergu, nakładem Johanna Andreasa Endtersa.

Tego samego twórcy

W bogatych zasobach Książnicy Kopernikańskiej jest druk „Vergillia opera omnia” (b.m.r), we wnętrzu którego na przedniej okładce jest wklejona grafika tzw. ślepy ekslibris przypisywany Braunerowi. Według kustosza Zbiorów Specjalnych Książnicy Kopernikańskiej Krystyny Wyszomirskiej, współautorki cennej pracy o „Toruńskim ekslibrisie XVIII wieku w zbiorach Książnicy Miejskiej w Toruniu”, tematyka tego ekslibrisu przywodzi na myśl miedzioryty religijne tego sztycharza.

W 1997 roku z inicjatywy Instytutu Informacji Naukowej i Bibliologii UMK powstała bardzo ciekawa praca magisterska Anny Kruk, bio-bibliograficzna o kanoniku gnieźnieńskim Leonie Formanowiczu, niestety nie wniosła nic nowego w omawianym temacie. Mimo usilnych starań nie udało mi się dotrzeć do innych prac graficznych i wiadomości o działającym w okresie Oświecenia tajemniczym toruńskim miedziorytniku Janie Jakubie Braunerze vel Breunerze.

Co było u Makowskiego

Filomata pomorski, historyk sztuki, ksiądz Bolesław Makowski w syntetycznej publikacji „Sztuka na Pomorzu, jej dzieje i zabytki”, Toruń 1932 r. s.200, podaje inną pisownię nazwiska tego rytownika Jan Jakub Brauer.

Toruński sztycharz zmarł w 1768 roku, natomiast żona Anna Barbara zmarła dziewięć lat później, 30 października 1777 roku.