Kaznodzieja z duszą artysty

Oświecenie, którego powiewy dotarły z zachodniej Europy do Torunia we wczesnych latach czterdziestych XVIII stulecia, przyniosło ożywienie umysłowe.

<!** Image 2 alt="Image 154868" sub="Toruński ratusz przed spaleniem go przez Szwedów w 1703 roku Fot. Ze zbiorów autora">

Modne stały się wszelkiego typu wydawnictwa encyklopedyczne, zaczęły ukazywać się podręczniki literatury, historii i sztuk pięknych. Nastąpił też dalszy rozwój sztuki miedziorytu i rysunku.

Interesującą postacią toruńskiego życia intelektualnego w XVIII-wiecznym Toruniu jest Andrzej Christlieb Dittman. W tych dniach mija równo 300 lat od jego urodzin, jako że przyszedł ona na świat 8 sierpnia 1710 r. w Wielkim Janowcu koło Lęborka. W latach 1730-1733 studiował teologię na uniwersytecie w Halle. W kręgu prywatnych zainteresowań Dittmana była matematyka i nauki przyrodnicze. Po powrocie z Halle, po dwóch latach wykonywania wraz z ojcem posługi kaznodziejskiej, przenosi się w 1744 roku do Torunia i zostaje kaznodzieją w zborze Św. Krzyża - dziś w nieistniejącym w tej formie architektonicznej Dworze Artusa, rozebranym w 1802 r. ze względu na zły stan techniczny.

<!** reklama>Pobyt w Toruniu jest najpiękniejszym okresem w życiu A.Ch. Dittmana. W październiku 1751 r. Dittman daruje ze swego bogatego zbioru książkę, która wraz z księgozbiorem toruńskiego profesora Jakuba Zablera staje się zaczątkiem nowo powstałej biblioteki nowomiejskiego kościoła ewangelickiego Św. Trójcy. Z jego inicjatywy powołane zostaje 19 stycznia 1752 r. toruńskie stowarzyszenie naukowe skupiające nie tylko miejscowych miłośników nauki.

Pisał i rysował

W mieszkaniu Dittmana, prawdopodobnie usytuowanym w Dworze Artusa, przeszło dwa lata dyskutowano o sprawach historii, filozofii i matematyki. Można śmiało powiedzieć, że stowarzyszenie było prekursorem wielce zasłużonego dla Pomorza Towarzystwa Naukowego w Toruniu. W 1756 r. zostaje pastorem w nowo wybudowanym staromiejskim zborze, przenosi się wraz z rodziną do mieszkania na jego zapleczu.

<!** Image 3 alt="Image 154869" sub="Frontispis jednego z albumów o treści biblijnej wykonany przez Dittmana; pozycję tę wydano w Gdańsku Fot. Ze zbiorów autora">Poświęcenie neoklasycznego zboru nastąpiło 18 lipca, jednak dalej trwały prace wykończeniowe i wyposażanie wnętrz. Przypomnę, że dom modlitwy oraz ołtarz główny zaprojektował robiący już karierę artystyczną młody 26-letni architekt Efraim Schroeger, syn toruńskiego kupca win Michała Schroegera. Po 1764 r. mecenasem młodego architekta został król Stanisław August Poniatowski.

Dittman znany jest z wyborowej kolekcji książek, obrazów i pięknych rycin, uczestniczy w wielu aukcjach antykwarycznych organizowanych w tym czasie w Toruniu. Ekslibris autorstwa Dittmana, wykonany w 1765 r. w technice miedziorytu, noszący cechy późnego baroku, zachował się w kilku egzemplarzach, m.in. dwa są w zbiorach Biblioteki Głównej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika oraz cztery w Książnicy Kopernikańskiej. Dużą popularnością cieszyły się bogato ilustrowane przez niego wydane w Gdańsku w latach 1756 i 1767 albumy z miedziorytami objaśniającymi treści biblijne – „Bibelerlautende Kupfer...” W 1765 r. ukazał się tłoczony przez drukarza Pawła Bergmana w Toruniu „Zarys Ziemi Obiecanej - Grundrisse des gelobten Landes auf acht iluminierten Landkarten...” z ośmioma kolorowanymi ręcznie mapami.

Ile za jeden miedzioryt?

W dodatku naukowym wychodzącego w latach 1760-1772 czasopisma „Thornische Wochentliche Nachrichten und Anzeigen”, ukazywały się artykuły Dittmana o treści przyrodniczej, ozdabiane jego grafikami m.in. ptaków, ryb i płazów. W sprawozdaniu finansowym sporządzonym przez Samuela Lutra Gereta 31 maja 1761 r. dla burmistrza Christiana Klosmanna w rubryce wypłat istnieje zapis o przekazaniu Dittmanowi 6 florenów za jeden miedzioryt zamieszczony w TWNA.

<!** Image 4 alt="Image 154869" sub="Ekslibris własny Andrzeja
Ch. Dittmana dla jego zbiorów">

Na uwagę zasługuje także wykonany wedle rysunku Dittmana rzadki widok Ratusza toruńskiego z manierystycznymi szczytami i wieżą z zegarem w południowo-wschodnim narożniku. Ozdobą tej grafiki jest po lewej górnej stronie hebrajski tetragram (w wolnym tłumaczeniu są to spółgłoski tworzące imię Boga), poniżej pieczęcie trzech gmin luterańskich Gdańska, Elbląga i Torunia podtrzymywane przez dwa putta, po prawej putto z odciskiem pieczęci kościoła ewangelickiego w Małopolsce. Całość dopełnia w lewym dolnym rogu grafiki putto piszące tekst na arkuszu czerpanego papieru. Powyższa rycina przedstawia stan Ratusza przed spaleniem po ostrzale szwedzkim 24 września 1703 r.

Jest to urokliwa akwaforta autorstwa Johanna Christopha Sysanga (ucznia Martina Bernigerotha) wykonana w Lipsku w latach trzydziestych XVIII stulecia. Reprodukowany egzemplarz tej grafiki znajduje się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu (sygn. MT/HT Dep.20 I).

Ojciec 13 dzieci

Andrzej Christlieb Dittman zmarł 14 kwietnia 1767 r. w Toruniu. W związku z Anną Katarzyną Bobrick miał trzynaścioro dzieci. Inne znane mi źródła podają, że miał pięciu synów i trzy córki. Jeden z synów Jerzy Bogumił znany był jako kronikarz dawnego Torunia a także długoletni nauczyciel w Szkole Nowomiejskiej, od 1795 r. pastor podtoruńskiego Grębocina.

Z ogłoszeń zamieszczonych w tygodniku „Thornische Wochentliche Nachrichten und Anzeigen” wiemy, że księgozbiór A. Ch. Dittmana zlicytowano na aukcji 3 sierpnia 1767 r. Rozbiór Polski w 1772 r. powoduje zubożenie życia intelektualnego i gospodarczego wielkich miast Prus Królewskich w tym i Torunia, który później staje się peryferyjnym miastem monarchii pruskiej, ale to już inna historia.

Dziękuję Pani Kustosz Zbiorów Specjalnych Książnicy Kopernikańskiej mgr Krystynie Wyszomirskiej oraz Panu prof. dr. hab. Krzysztofowi Mikulskiemu za cenne rady i duchowe wsparcie podczas pisania szkiców o grafice toruńskiej w XVIII stuleciu, które ukazywały się na łamach toruńskich „Nowości” w latach 2008 - 2010.