Krótkie dzieje oficyny drukarskiej w toruńskiej Książnicy Kopernikańskiej

W październiku 1973 roku zakończono budowę i 15 grudnia oddano do użytku nowy gmach Książnicy Miejskiej przy ul. Słowackiego. Jednocześnie została przeniesiona z dawnych pomieszczeń przy ul. Wysokiej działająca od 13 grudnia 1961 roku drukarenka akcydensowa składająca się z dwóch pras dociskowych i niewielkiej ilości materiału zecerskiego. Drukowano na nich różnego rodzaju materiały biblioteczne: zaproszenia, ulotki bibliograficzne a przede wszystkim karty katalogowe. W związku z tym, iż powstał zamysł utworzenia w nowym obiekcie dawno oczekiwanej przez bibliofilów toruńskich artystycznej drukarni, na jej kierownika powołany został przez dyrektora Alojzego Tujakowskiego, 1 listopada 1973 roku, artysta grafik Zygfryd Gardzielewski.
Rok 1974 to okres wzbogacania drukarni w maszyny i kroje pisma, a także wyposażenie introligatorni. To także rok ciekawej, jednak jeszcze nieco skromnej działalności wydawniczej na potrzeby Książnicy Miejskiej w Toruniu i zaprzyjaźnionych towarzystw. Wzbogacanej w darowany przez Zjednoczenie Przemysłu Poligraficznego w Warszawie w używany park maszynowy drukarni, nadano na przełomie maja i czerwca 1974 roku nazwę „Oficyna Drukarska”.

Zobacz także: Ciekawe zwyczaje toruńskich rzeźników [Retro]

W oparciu o Księgę Zamówień Poligraficznych, która szczęśliwie zachowała się w Książnicy, możemy prześledzić zgłoszenia wydawców i tytuły wytłoczonych druków. Pierwszym drukiem, na którym wytłoczono nazwę „Oficyna Drukarska Książnicy Miejskiej w Toruniu” jest zaproszenie, wytłoczone dla bibliofilów toruńskich na papierze czerpanym z Zabytkowej Papierni Muzeum w Dusznikach, w nakładzie 50 egzemplarzy. Nosi ono datę 11 czerwca 1974 roku. Ciekawostką bibliofilską jest zapewne druk ulotny autorstwa Rudyarda Kiplinga pt. "Potęga Psa". Wiersz ten w przekładzie Tadeusza Rożniatowskiego zszedł z pras Oficyny na zamówienie Państwowych Wydawnictw Lekarskich we wrześniu 1974 roku. Druczek ten wytłoczono na papierze czerpanym w nakładzie 15 egzemplarzy. W związku ze zbliżającym się w 1975 roku VII Biennale Ekslibrisu w Malborku, Dyrekcja Muzeum Zamkowego zamawia listownik i zaproszenia na Biennale w trzech językach. Następne zaproszenia tłoczone dla bibliofilów toruńskich na przełomie lat 1974-1975 ozdobiono ilustracjami i tekstami z XVII- i XVIII-wiecznych druków toruńskich. Wychodzą także plakaty towarzyszące wystawom propagującym piękno Torunia i okolic. W grudniu 1974 roku Oficyna Drukarska tłoczy dla Biura Turystycznego „Turysta”, w podłużnym formacie A-3, wyjątkowej urody plakat z panoramą Torunia z zachęcającym hasłem "Z Turystą do Torunia".

Na przełomie stycznia i lutego 1975 roku Zygfryd Gardzielewski dobiera sobie mały, ale ceniony za profesjonalizm zespół pracowników. Sprowadza maszynistę Edwarda Czerwińskiego, linotypistę Jerzego Kamińskiego, składacza ręcznego Wiesława Szlosowskiego. Introligatornię prowadzi doświadczony fachowiec jeszcze z ul. Wysokiej, Jan Błaszczyk. Wszyscy pod kierunkiem artysty grafika Zygfryda Gardzielewskiego starają się realizować ambitne plany - zarówno wydawnicze, jak i typograficzne. Według projektu szefa Oficyny w pierwszej połowie 1975 roku powstaje sygnet drukarski. Wyczuwa się w nim treści nawiązujące do dawnych tradycji drukarskich Torunia. Firmowane nim są wszystkie druki schodzące z pras drukarskich w Książnicy Miejskiej. W pomieszczeniach niskiego parteru, 12 lipca 1975 roku uruchomiona została zabytkowa prasa drukarska. Z tej okazji Zygfryd Gardzielewski z „terminatorami” Alojzym Tujakowskim i Tadeuszem Zakrzewskim wytłoczyli w nakładzie 21 egzemplarzy, będący dzisiaj wielką rzadkością, druczek autorstwa Leonarda Jarzębowskiego "Umiłownikom ksiąg".

Pierwszym oficjalnym drukiem, który schodzi z pras Oficyny w maju 1975 roku jest praca Alojzego Tujakowskiego "Tradycje drukarstwa polskiego na ziemiach Polski Północnej". Spływają do Oficyny zamówienia instytucji kulturalnych Torunia, Towarzystwa Miłośników Torunia, Towarzystwa Bibliofilów im. J. Lelewela, Towarzystwa Naukowego w Toruniu, a także Państwowego Instytutu Wydawniczego, Państwowego Wydawnictwa Naukowego i innych profesjonalnych wydawców.

Zobacz także: Cukrownia w Chełmży. Tak się w niej pracowało w latach 90. [Dużo zdjęć]

Pozycje realizowane przez Oficynę Drukarską zaliczane są do wyjątkowo pięknych druków. Ministerstwo Kultury i Sztuki odznacza w 1976 roku twórców Oficyny, Alojzego Tujakowskiego i Zygfryda Gardzielewskiego medalami 500-lecia Drukarstwa Polskiego. W 1977 roku bibliofile toruńscy podejmują decyzję o zorganizowaniu w Książnicy Miejskiej pierwszego po wojnie zjazdu ogólnopolskiego. Zjazd we wrześniu 1978 roku zjazd i towarzyszące mu wydawnictwa, a także zaprojektowana przez Zygfryda Gardzielewskiego wystawa pt. "Z dorobku wydawniczego Oficyny Drukarskiej" odbijają się głośnym echem wśród ludzi książki. Kontynuowana jest zapoczątkowana przez Zygmunta Mocarskiego w 1927 roku seria "Prace Książnicy Miejskiej", a także prowadzona przez wicedyrektor Janinę Huppenthal piękna seria "Druki bibliofilskie Książnicy Miejskiej".

Oficyna Drukarska realizuje zamówienia także instytucji kulturalnych Warszawy, Płocka, Malborka i Gdańska. Umiejętne wydobywanie wartości plastycznych i estetycznych, a także dobór gatunków papieru w połączeniu z odcieniami czerni druku w pracach Z. Gardzielewskiego nadaje drukom styl pełen elegancji. Z bardzo bogatego dorobku Oficyny wypada przypomnieć takie pięknodruki dla Towarzystwa Bibliofilów im. J. Lelewela jak Juliana Tuwima – "Zakochany Bibliofil", Jana Kasprowicza – "Pieśń o burmistrzance", Władysława Syrokomli – "Księgarz uliczny” czy Konstantego Marii Sopoćki - "Wspomnienia i konfrontacje typografika". Wychodzi również niezwykle elegancki, chyba jeden z najpiękniejszych druków Oficyny i bibliofilów toruńskich, esej działającego na emigracji polskiego artysty książki, Stanisława Gliwy z linorytami jego autorstwa pt. "O własnej oficynie wędrownej". Ponadto z Oficyny wychodzą m. in. katalogi wystaw, druki ulotne i okolicznościowe piękne dyplomy oraz plakaty. Pełnią one dzisiaj niezwykle istotną funkcję dokumentacyjną, świadczą o prężności życia kulturalnego Torunia lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych.

Polecamy: Helena i Otton. Zakochani w Aptece Radzieckiej [Retro]

W bogatym dorobku wydawniczym Oficyny Drukarskiej poczesne miejsce zajmuje także ponad trzydzieści tomików poezji. Wytłoczono je dla Toruńskiego Towarzystwa Kultury w podłużnym eleganckim formacie. Są to w większości wydane w latach 1981-1990 debiuty rodzimych poetów. Piękna szata obwolut autorstwa Edmunda Kłosowskiego, opracowanie graficzne Zygfryda Gardzielewskiego, często urokliwe rysunki Izoldy Kotlarczyk tworzą harmonijną całość, nadają drukom piękno.
W latach 1988 i 1990 Muzeum Zamkowe w Malborku tradycyjnie udostępnia swe sale dla XII i XIII Międzynarodowego Biennale Ekslibrisu Współczesnego. Komisarzem większości wystaw odbywających się od 1963 r. w rytmie dwuletnim jest inicjator Biennale, mistrz miedziorytu Wojciech Jakubowski. Imprezom tym o niekwestionowanym prestiżu towarzyszą wyróżniające się wyjątkową urodą katalogi autorstwa Zygfryda Gardzielewskiego.

Lata dziewięćdziesiąte, czasy zmian polityczno-społecznych, odbijają również swoje piętno na Oficynie, przede wszystkim spada liczba zamówień. Pewne zmiany, które poprawiają funkcjonowanie Oficyny, w tym m. in. zniesienie cenzury, dają nadzieję na przyszłość. Przykładem tego są ostatnie nowości wydawnicze będące prawdziwymi perłami we współczesnym polskim edytorstwie. Warto tu wymienić takie pięknodruki jak Ignacego Paderewskiego – "Chopin", "Konstytucja 3 Maja 1791 r". oraz fragment z „Kroniki Świata” Hartmanna Schedla pt. "Sarmacja". Historia wydania "Sarmacji" jest ściśle związana z Toruniem. Osiągnięcia wydawnicze Oficyny Drukarskiej były znane wybitnemu drukarzowi, Stanisławowi Gliwie. W listach do Zygfryda Gardzielewskiego wielokrotnie bardzo wysoko oceniał Jego osiągnięcia typograficzne. Stanisław Gliwa planował wydać swoją "Sarmację" w Londynie. Niestety, nagła śmierć drukarza 7 lipca 1986 roku zniweczyła te plany. Pośmiertnej wystawie prac Stanisława Gliwy w Książnicy Miejskiej w 1987 roku towarzyszył bogato zdobiony linorytami jego autorstwa druk bibliofilski pt. "Stanisław Gliwa 1910-1986. Polski artysta książki na Obczyźnie". Miłym akcentem upamiętniającym dorobek drukarza był wieczór przygotowany przez Bibliofilów toruńskich. Wszystkie te pozytywne poczynania torunian skłoniły żonę artysty Marię Gliwę do przekazania całego materiału Książnicy celem druku "Sarmacji" w Oficynie Drukarskiej. Trud wydania tej pięknej pozycji przyjęli na siebie Janina Huppenthal i Zygfryd Gardzielewski.

W dziesiątą rocznicę śmierci polskiego drukarza i typografa na obczyźnie Stanisława Gliwy ukazują się Cypriana K. Norwida "Czarne kwiaty". Arcydzieło prozy epickiej zdobią piękne linoryty St. Gliwy ofiarowane Książnicy Miejskiej przez żonę artysty. Druk opatrzono wstępem pióra Janiny Huppenthal.

Autorami ciekawej monografii o Toruńskim ekslibrisie XVIII wieku w zbiorach Książnicy Miejskiej w Toruniu są Krystyna i Sławomir Wyszomirscy. Praca ta wydana w 1996 roku jest cennym uzupełnieniem prac znawcy historii książki toruńskiej Zygmunta Mocarskiego. Skąpe informacje w źródłach o ekslibrisie toruńskim z tej epoki zmusiły autorów do przejrzenia około 30 tysięcy starych druków w zasobach Książnicy Miejskiej w Toruniu. Druk ten, jak i poprzedni, także zeszły z pras Oficyny.

Polecamy: Karnawał w XX-leciu międzywojennym - stroje, zabawy, bale. Jak świętowano 100 lat temu?

Na łamach toruńskich „Nowości” 20 października 1997 roku ukazuje się ogłoszenie tej treści: „Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Książnica Miejska w Toruniu ogłasza przetarg nieograniczony – ofertowy – na wydzierżawienie pomieszczeń drukarni maszyn i urządzeń...” W maju 1998 roku schodzi z pras Oficyny ostatni druk wytłoczony dla Towarzystwa Bibliofilów im. J. Lelewela w Toruniu pt. "Żegnając Oficynę". Jest to jeden z piękniejszych druków bibliofilskich Zygfryda Gardzielewskiego. Refleksyjny tekst Janiny Huppenthal, urokliwy wiersz Stanisława Frankowskiego oraz ciekawa koncepcja zdobnicza, pozwoliły artyście grafikowi podkreślić nastrój wydanego pięknodruku. Niestety, Oficynie Drukarskiej Książnicy Miejskiej nie było dane obchodzić skromnego jubileuszu dwudziestopięciolecia swej działalności. Przestała istnieć 31 maja 1998 roku Bogate zasoby zecerskie, kaszty z różnymi krojami pisma, dwa linotypy N7 i N14 oraz maszyna drukarska typograficzna „Wiktoria 820” poszły na złom, szczęśliwie uchowała się tylko Antykwa Toruńska. Natomiast piękna stara „Bostonka” i prasa do złocenia na gorąco we wrześniu 2000 roku znalazły nowego właściciela. Jest nim Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie, a jednym z jego działów jest „drukarstwo tej ziemi”. Pozostałe maszyny drukarskie drogą kolejnych przetargów znalazły także swoich właścicieli.

17 października 2001 roku odszedł od nas Zygfryd Gardzielewski, znakomity artysta książki, wybitny bibliofil, nasz Przyjaciel. Pozostanie jednak pamięć o tym, że mimo przeciwności losu artystyczne dzieła Zygfryda Gardzielewskiego i Jego Oficyny Drukarskiej dawno przekroczyły granice Torunia, Pomorza a nawet kraju. Będą promieniować swym pięknem z księgozbiorów państwowych i prywatnych przez wiele dziesiątków lat.