Więzienie i komisariat przy Wałach gen. Sikorskiego

Milicyjne suki na ogół odwoziły ludzi na „dołek”, w Toruniu jednak mówiło się raczej o przymusowym, najczęściej 48-godzinnym pobycie na Wałach. Komisariat przy Wałach gen. Sikorskiego był częstym miejscem zatrzymań działaczy antykomunistycznego podziemia. 35 lat temu jego cele stały się natomiast głównym punktem zbiorczym uwięzionych przez władzę toruńskich opozycjonistów.

Ciemna noc grudniowa

- Ja znalazłem się tam w nocy z 13 na 14 grudnia, następnie do celi został wprowadzony Marek Zaborny, a po nim profesor Marian Kallas - wspomina Jan Wyrowiński, jeden z inicjatorów akcji, dzięki której na ścianie dawnego komisariatu została wczoraj odsłonięta tablica upamiętniająca więzionych tam członków antyhitlerowskiego i później antykomunistycznego podziemia. - Trzymali nas tam do rana, następnie skuli kajdankami i wyprowadzili do czekających na zewnątrz więźniarek. Do dziś pamiętam przerażone twarze pasażerów przejeżdżających obok tramwajów. Z komisariatu na Wałach zostaliśmy wywiezieni w nieznane, które okazało się być ośrodkiem odosobnienia w Potulicach.

Czytaj też: Cukiernia Zyska zamknięta? Toruński cukiernik zamyka sklep?

Podobnych historii, szczególnie z lat 40. i 50. ubiegłego wieku, można o tym miejscu opowiadać wiele. Przyglądając się murom dawnego więzienia na Wałach warto wspomnieć chociażby Jana Mohna, który podczas okupacji był tutaj palaczem, a także opiekunem i łącznikiem trzymanych w więziennych celach Polaków. Zdekonspirowany, sam stał się skazanym na śmierć więźniem. Zamiast na szubienicę, oprawcy wysłali go do obozu koncentracyjnego, gdzie doczekał co prawda końca wojny, jednak wyczerpany i schorowany niedługo później zmarł. Dziś jest patronem jednej z ulic na Koniuchach.

Charakterystyczny budynek przy Wałach generała Sikorskiego 10 jest dziś siedzibą kilku komórek toruńskiego magistratu. Zewnętrzne ślady jego szczególnej przeszłości, chociażby małe okna dawnych cel więziennych, doskonale widać do dziś. Po dawnej policyjnej psiarni zachowało się praktycznie tylko miejsce, jednak wewnątrz gmachu o dawnej jego roli przypomina praktycznie wszystko. Na czele z oryginalnymi drzwiami cel, za którymi dziś znajdują się urzędnicze gabinety. Nic dziwnego, budynek przy Wałach służył policjantom przez sto lat, został zaprojektowany i stworzony specjalnie dla nich.

Jak już kiedyś pisaliśmy, decyzja o budowie więzienia powiatowego zapadła w 1902 roku. Neogotycka siedziba mundurowych zająć miała plac między starostwem powiatowym (obecnym głównym budynkiem Urzędu Miasta) i gruntami parafii kalwińskiej, na których wkrótce rozpoczęła się budowa kościoła św. Szczepana. Świątynia i komenda z więzieniem stanąć miały w miejscu zasypanej średniowiecznej fosy. W obu przypadkach niepewne podłoże dało się budowniczym bardzo we znaki.

„Przy budowaniu fundamentów pod nowy gmach więzienia powiatowego natrafiono w nieznacznej głębokości na wielką obfitość wody, którą trzeba z wygłębienia ustawicznie wypompowywać. Na razie robot zaniechano”. - pisała „Gazeta Toruńska” w sierpniu 1902 roku.

Ucieczki więźniów

Nie był to jedyny problem, z jakim musiały się wtedy zmierzyć odpowiedzialne za inwestycje władze. Być może z powodu oszczędności, a być może ze względu na paraliżujące wtedy prace budów strajki murarzy, do robót przy budowie aresztu zostali skierowani więźniowie.

Zobacz też

Kilku z nich skorzystało z okazji i uciekło. Jeden z 12 zatrudnionych skazańców czmychnął w lipcu 1903 roku. Został złapany, jednak w sierpniu tego roku w jego ślady poszło dwóch kolejnych.

„Władze oszczędziłyby sobie wiele kłopotu, gdyby zamiast więźniów zatrudniały robotników, których jest w Toruniu dosyć, a którym konkurencya przez więźnia coraz bardziej chleb odbiera - krytykowała „Gazeta Toruńska”.

Pralnia, kuchnia, gabinety

Zgodnie z zapisami w dokumentacji konserwatorskiej obiektu, budynek w stanie surowym miał być gotowy już w 1903 roku. Jak pisze Joanna Kucharzewska w „Architekturze i urbanistyce Torunia w latach 1871-1920”, w piwnicy znalazły się pomieszczenia gospodarcze i techniczne: kuchnia, łazienka, pralnia i kotłownia z magazynem węgla. Parter od strony ulicy zwanej wtedy Wałową, zajęły gabinety dla urzędników policyjnych, a z tyłu kuchnia, pomieszczenie do wydawania posiłków, magazyny żywności, ubrań, oraz pomieszczenia dla strażników. Na wyższych piętrach były pojedyncze cele dla więźniów, izolatka i sanitariaty.

Nowe więzienie policyjno-krajowe przy esplanadzie chełmińskiej, jak określiła je prasa, zostało ostatecznie oddane do użytku na początku maja 1904 r. Budynek służył mundurowym dokładnie sto lat, do roku 2004. Początkowo urzędował w nim zespół dowodzony przez jednego komisarza i złożony z dwóch wachmistrzów, 15 sierżantów, posłańca, oraz 13 stróżów nocnych i trzech pracowników kancelaryjnych.