"žTak wartko migło moje zycie"

Pan Andrzej Koroński zaprasza naszych Czytelników do Anglii, gdzie spędził trochę czasu, dość regularnie bywając najpierw w Londynie, a od trzech lat głównie w Bristolu, dokąd jeździ do wnuka.

<!** Image 2 align=none alt="Image 159842" sub="Nasz Czytelnik i korespondent Andrzej Koroński podczas zwiedzania cmentarza w angielskim Bristolu">Jeśli tylko mam okazję, zaglądam do muzeów i innych ciekawych miejsc, ale też właśnie na miejscowe cmentarze. Kilka lat temu odwiedziłem zatem znany niektórym rodakom londyński cmentarz Gunnersbury, gdzie znalazło swoje miejsce spoczynku wielu (ok. 1600) Polaków, zwłaszcza z kręgów emigracji wojennej czy powojennej.

<!** reklama>Tam zostali pochowani m.in. generałowie Józef Haller (1960 r.) i Tadeusz Bór-Komorowski (1966 r.) wraz z żonami. Ich prochy obecnie już złożone są na ziemi polskiej (małżonków Hallerów w Krakowie, państwa Komorowskich na Powązkach), co nastąpiło w pierwszych latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, ale pozostały groby po tych bohaterach z okresu pierwszej i drugiej wojny światowej.

<!** Image 3 align=none alt="Image 159842" >Obaj wspomniani oficerowie uczestniczyli w walkach o niepodległość Polski, potem różnie ułożyły się ich losy w II Rzeczypospolitej i podczas wojny, aż w końcu spoczęli blisko siebie na obcej ziemi.

<!** Image 4 align=right alt="Image 159842" sub="Wiele polskich mogił można spotkać na cmentarzu w Bristolu">Wiadomo również, że mieli oni swój udział w okresie międzywojennym w tworzeniu historii naszego regionu i miasta. Gen. Haller jako dowódca Frontu Pomorskiego osobiście kierował akcją przejmowania Pomorza, w tym oczywiście Torunia, z rąk niemieckich w styczniu 1920 r. Natomiast Bór-Komorowski w ostatnim okresie przed II wojną światową był (wtedy jeszcze w randze pułkownika) komendantem Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu; potem został dowódcą Armii Krajowej, przeżył Powstanie Warszawskie, trafił do niewoli niemieckiej, wreszcie w okresie powojennym pełnił funkcje Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych i premiera Rządu RP na uchodźstwie.

Warto dodać na marginesie, iż na cmentarzu Gunnersbury został pochowany Kazimierz Sabat (1989 r.), żołnierz PSZ, później premier i prezydent polskiego rządu na uchodźstwie.

Skromne, zadbane, rzadko odwiedzane

Ślady polskości odnajdujemy w wielu innych miejscach na ziemi brytyjskiej, również na cmentarzu w Shirehampton, w podmiejskiej części Bristolu. Znajduje się tam kilkanaście różnych grobów z imionami i nazwiskami Polaków.

<!** Image 5 align=none alt="Image 159842" sub="Cmentarz w Białce Tatrzańskiej. Drewniany krucyfiks wśród kamiennych nagrobków. W tej rzeźbie widać rękę artysty. Górale zachowali umiejętność stawiania drewnianych domów i rzeźbienia w drewnie">- Niewiele brakowało a na przykatedralnym cmentarzu w samym Bristolu mógłbym napić się kawy pośród grobów. To całkiem zwyczajna rzecz w tamtych warunkach. Generalnie można powiedzieć, iż cmentarze angielskie, w większości protestanckie, z reguły są porządnie utrzymane, zadbane, i skromne jeśli chodzi o pomniki nagrobne. Na grobach często stawia się płyty wbite w trawnik pionowo. Spotyka się wiele grobów urnowych. Zwykle owe cmentarze są rzadko odwiedzane, stąd mało na nich światełek, zniczy i kwiatów. Przed rokiem, na krótko przed dniem 1 listopada, kiedy to odwiedzałem cmentarz w Shirehampton, nie widziało się na nim odwiedzających.

<!** Image 6 align=none alt="Image 159842" >Niektóre nekropolie zabytkowe, jak obydwa cmentarze Highgate w Londynie, zamyka się i można je odwiedzać w towarzystwie przewodnika w określonych godzinach, choć i samodzielnie po uiszczeniu skromnej opłaty. Na londyńskim Gunnersbury sporo eklektyzmu w „wystroju”, bo obok powszechnych pionowych płyt na grobach angielskich, groby polskie i innych cudzoziemców, takie jak u nas. Na tym cmentarzu znajduje się Pomnik Katyński - pisze Andrzej Koroński.

Góralskie nekropolie na Podhalu

A teraz wracamy do kraju, ale też daleko, na Podhale. Tak jak wszędzie i tutaj królują nagrobki z granitu, marmuru, wykonane według uniwersalnych wzorów powielanych w całej Polsce. Ale co wyróżnia te góralskie nekropolie to pojawiające się tu i ówdzie drewniane rzeźby najczęściej Chrystusa wiszącego na krzyżu lub uginającego się pod krzyżem albo zasmuconego w drewnianej kapliczce. W tych rzeźbach widać rękę artysty. Niekiedy nowoczesny nagrobek z kamienia przyozdobiony jest właśnie maleńką drewnianą figurką ukrytą pod drewnianym daszkiem.

W Białce Tatrzańskiej miejscowi pokazuję grób zaledwie 22- letniego chłopaka Krzysztofa. Zapowiadał się na dobrego gospodarza. Pracownity i przedsiębiorczy. „Za chlebem” wyjeżdżał za ocen i za zarobione pieniądze kupił traktor. W listopadzie jeździł nim jeszcze po polach. Niestety, na stoku, na mokrym gruncie traktor się przewrócił i przygniótł młodego człowieka. Na jego grobie czytamy kilka słów pożegnania:

„Dziynkujym wom sysckim, ze o mnie bocycie, choć se mi tak wartko migło moje zycie.”