Krótka chwała toruńskich przedwojennych pomników

Najokazalszym z nich był odsłonięty 11 listopada 1931 roku, u zbiegu ulic Zygmuntowskiej, Wałów i Dobrzyńskiej, na placu, który właśnie wówczas otrzymał nazwę Pokoju Toruńskiego, pomnik Bohaterów 63. Pułku Piechoty.
[break]
- Pomnik usytuowano nieco na pustkowiu - donosił reporter „Słowa Pomorskiego”, na terenie jeszcze niezabudowanym, otoczonym wałami fortecznymi, jednak w miarę rozbudowy miasta niewątpliwie i to miejsce uzyska odpowiednią szatę, a wzniesiony pomnik odpowiednią dla siebie oprawę.
- Dzisiaj oddajemy społeczeństwu ten ołtarz narodowej chwały, mieszczący w sobie najdroższe relikwie, ziemię z pobojowisk przesiąknięte krwią toruńskich dzieci, tablice spiżowe z nazwiskami poległych bohaterów, które, jak owe w Termopoliach, proszą przechodnia, by Polsce oznajmił, gdzie posłuszni jej prawom polegli - przytaczał słowa szefa komitetu budowy pomnika inż. Jana Kołka reporter dziennika. Uroczystego odsłonięcia pomnika dokonał dowódca umiejscowionego w Toruniu Okręgu VIII gen. Pasławski. - Kiedy zasłona opadła, oczom tłumów ukazał się pomnik w całej okazałości. Piękny i wzniosły. Do 18 metrów wysokości piętrzące się jeden nad drugim, strzelające w niebo słupy granitowe. Na stronie licowej potężnych rozmiarów wykuty z mosiądzu orzeł. Rozpościera szeroko skrzydła na 3 metry, jakby szykuje się do lotu, a wzrok ku zachodowi ma zwrócony. Poniżej orła spoczęły w pozornym bezładzie, również wykute w mosiądzu, żołnierskie sprzęty - hełm, maska przeciwgazowa, granat.
Projekt pomnika wykonał bezpłatnie architekt miejski inż. Kazimierz Ulatowski. Kamień sprowadzono z kamieniołomów kieleckich, które na miejscu ociosał mistrz kamieniarski K. Kaniewski, a resztę budowy wykonała firma Rosochowicz. Elementy z kutego mosiądzu wykonały zakłady ślusarskiego Artura Szulca.

Na placu św. Katarzyny

Pięć lat wcześniej, w święto 3 Maja 1925 r. nieco bliżej centrum, na obecnym dziedzińcu X LO, odsłonięto znacznie skromniejszy pomnik Poległych Korpusu Pomorskiego, ufundowany przez sztab i dowódcę DOK VIII. Miejsce po pomniku łatwo rozpoznać nawet dzisiaj. Najczęściej można trafić na zdjęcie tego pomnika, przysłoniętego przez oddziały żołnierzy, którzy lubili się pod nim fotografować.
Trzy lata później 11 listopada 1928 roku, na pobliskim placu św. Katarzyny, przy ogrodzeniu, przy którym obecnie urządzono parking, odsłonięto pomnik Józefa Piłsudskiego, złożony z kamiennego popiersia marszałka, umieszczonego na ścianie murowanej długości ok. 10 metrów. Przed pomnikiem ustawiono dwa działa zdobyte przez powstańców wielkopolskich.

Saperzy, lotnicy, baloniarze

Na drugim krańcu miasta, na Bydgoskiem Przedmieściu także nie brakowało żołnierskich miejsc pamięci. Już 17 sierpnia 1923 roku, w dniu święta pułkowego na terenie koszar (na narożniku dzisiejszego Osiedla Sztuk Pięknych) odsłonięto pomnik upamiętniający poległych saperów, ufundowany ze składek oficerów i podoficerów. Przedstawiał sapera z kotwicą w ręce stojącego na cokole. Na nim znajdowały się trzy tablice. Na środkowej, ozdobionej czarnym krzyżem, wyryte były nazwiska saperów poległych podczas wojny 1920 roku i powstania wielkopolskiego. Dwie boczne, ozdobione u góry orderem Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych, zawierały listy odznaczonych tymi krzyżami. Saperzy mieli jeszcze jeden pomnik. Na początku lat trzydziestych na placu ćwiczeń wodnych (dzisiejsze działki przy ul. Przybyszewskiego) postawiono obelisk ku czci saperów, którzy zginęli podczas akcji powodziowych.
W naszych albumowych zbiorach posiadamy też zdjęcie z poświęcenia pomnika Poległych Lotników 4. Pułku Lotniczego. Uroczystość w 1926 roku uwiecznił na fotograficznej kliszy, i co się rzadko zdarza, osobiście podpisał Stefan Szostkiewicz, autor wielu rewelacyjnych zdjęć z wojskowego Torunia.
Baloniarze nie chcieli być gorsi. 5 maja 1937 roku w parku miejskim, na wysokiej skarpie, przy malowniczych schodach, z widokiem na Martwą Wisełkę odsłonięto obelisk upamiętniający żołnierzy balonowych poległych w walkach o niepodległość w latach 1918-1920. Na szczycie umieszczono orła trzymającego w szponach Krzyż Orderu Virtuti Militari, wieniec oraz kotwicę. Warto przypomnieć, że Toruń w okresie międzywojennym był największym w ówczesnej Polsce ośrodkiem balonowym.
Wszystkie pomniki zostały zniszczone w pierwszych dniach okupacji. Niewiele rzeczy trwa tak krótko, jak, wznoszone ku chwale po wsze czasy, pomniki.