Święty Józef może stać spokojnie

Nasi przodkowie byle kogo na rozstajach dróg nie stawiali. Każdy święty miał przecież swoją „fuchę” i miejsce - też nieprzypadkowe. Jan Nepomucen strzegł przed powodzią, Rozalia oddalała zarazę, a Wawrzyniec dbał o biedaków.

To podobno postać Nepomucena (popularnie zwanego „Nepomukiem”) jest najbardziej pożądaną przez złodziei - działających rzekomo na zlecenie kolekcjonerów polskich i zagranicznych - rzeźbą. Zdaniem policjantów, z polskich kapliczek giną często również Matki Boskie z Dzieciątkiem i te Niepokalanie Poczęte. Święty Józef może stać spokojnie, podobnie jak Roch. Złodzieje jakoś omijają też figurki św. Jacka, którego otaczano czcią za ochronę przed kradzieżami właśnie...<!** reklama>

Różem indyjskim po oczach

Bożena Olszewska, kierowniczka Działu Sztuki i Estetyki Ludowej Muzeum Etnograficznego w Toruniu, na hasło „kapliczka przydrożna” wzdycha. - Naprawdę trudno wskazać tę najcenniejszą w naszym regionie. Dlaczego? Bo niewiele już w nich oryginalnych, zabytkowych rzeźb. Wiele drewnianych świątków, które albo uległy zniszczeniu, albo zostały skradzione, zastąpiły współczesne - gipsowe. Nawet my, w skansenie, przedstawiamy tylko kopie niektórych figur.

Krystyna Pawłowska z Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku zastrzega, że kapliczki to temat rzeka, a wiedza jest rozproszona po wielu książkach. - Nie powstał, niestety, katalog kapliczek ani świątków kujawsko-pomorskich. Stworzenie takiego katalogu wraz z opisem wiązałoby się z długą i ciężką pracą. Warto jednak wiedzieć, że każda kapliczka miała swoją, często burzliwą, historię. W czasie wojennych zawieruch rzeźby były ukrywane w prywatnych domach. Później święci (np. z XIX wieku) wracali, ale już do nowych obiektów, budowanych po 1945 roku lub później.

Są miejsca w naszym regionie, w których dominują przydrożne krzyże, w innych zaś (np. Kujawy, ziemia dobrzyńska) pobocza zastawiane były kapliczkami maryjnymi. Dlaczego tak się działo?

- W ramach represji po powstaniu styczniowym zaborcy m.in. zakazywali stawiania krzyży, zamykali również klasztory - wyjaśnia Krystyna Pawłowska. - Bernardyni z sanktuarium w Skępem zostali więc wypędzeni. Miejscowa ludność na znak protestu wobec polityki zaborcy zaczęła wtedy budować kapliczki z Maryją Skępską w środku. Ta Matka Boska stała się wówczas symbolem Polski, katolicyzmu, walki o wolność. Twórcy ludowi wyspecjalizowali się zaś w rzeźbieniu Madonny Skępskiej. To była prawdziwa artystyczna eksplozja. Represje zrodziły modę na rzeźbienie tej właśnie postaci Maryi.

Poza niewątpliwie ciekawą historią kapliczek, bardzo interesująca jest też ich stylistyka. To, co zbyt pospiesznie można nazwać kiczem, jest ich artystycznym walorem. Stare kapliczki były polichromowane i zaskakiwały, wręcz biły po oczach niezwykłymi zestawieniami kolorystycznymi (róż indyjski, błękit, niebiesko-biały, białe cętki i gwiazdki na brązowym tle). Nierzadki jest też widok: słup pomalowany na żółto, kapliczka na zielono, jej wnęka na niebiesko, a kolumienki frontowe na czarno.

Skrzyneczka z obrazkiem

Kapliczki bywają przeróżne, są nawet wiszące. Na drzewa przybijano płaskie skrzyneczki z obrazkiem w środku, albo coś na kształt budek dla ptaków, ale misternie rzeźbionych. Zdarzały się też wiszące kapliczki w postaci miniaturowych świątyń z kilkoma daszkami, z kolumienkami, a nawet miniatury renesansowych pałacyków. Spotkać można też kapliczki, ustawione na słupach drewnianych, murowanych lub kamiennych.

Polskim kapliczkowo-świątkowym zagłębiem jest Warmia, której przydrożne arcydzieła, owoc wakacyjnych wojaży, prezentujemy na zdjęciach. W pobliżu tamtejszych dróg naliczono ponad 1400 tego typu budowli. W Warszawie kapliczki można znaleźć na przykład na praskich podwórkach. Popularne, nie tylko w stolicy, było też ich sytuowanie w ścianie głównej budynku.

Zobacz galerię: Święty Józef może stać spokojnie