Miał być w Toruniu, stoi w Salzburgu

Czterechsetna rocznica śmierci Mikołaja Kopernika przypadała 24 maja 1943 roku, a więc w okresie II wojny światowej.

<!** Image 2 align=right alt="Image 78151" sub="Pomnik według pomysłu austriackiego rzeźbiarza miał być ustawiony tu, gdzie obecnie stoi rzeźba upamiętniająca Układ Słoneczny / Fot. Ze zbiorów autora">W okupowanym Toruniu nie istniały żadne polskie organizacje, które mogłyby zorganizować obchody związane z tym jubileuszem. Niemcy zaś świętowali to wydarzenie już od 19 lutego 1943 roku, bowiem w tym dniu przypadała 470. rocznica urodzin astronoma. Dla okupanta organizacja w Toruniu tych uroczystości miała przede wszystkim znaczenie propagandowe. Kopernik, jako „rodowity Niemiec”, był dowodem potęgi narodu, a jego prace miały potwierdzać wyższość nauki germańskiej nad innymi.

Zamieniono mu pisownię

Był już wmurowany kamień. Wykorzystywano wszelkie okazje, by przypominać społeczeństwu o niemieckim pochodzeniu astronoma. Na przykład zmieniono pisownię jego nazwiska, ze „zbyt łacińskiej” na bardziej germańską i tak Coppernicus stał się Kopernikusem. Postanowiono również wznieść w mieście drugi bardziej „germański” pomnik astronoma, gdyż ich zdaniem istniejący nie odzwierciedlał narodowości Kopernika.

<!** reklama>Dwudniowe uroczystości związane z rocznicą kopernikowską rozpoczęły się 23 maja 1943 roku. Kulminacyjnym punktem tych obchodów było wmurowanie przez namiestnika Okręgu Rzeszy - Gdańsk Prusy Zachodnie, gauleitera NSDAP Alberta Forstera, kamienia węgielnego pod trzeci w mieście pomnik astronoma.

Autorem projektu pomnika był Austriak Josef Thorak (1889-1952), cieszący się poparciem Hitlera i pełniący w III Rzeszy rolę naczelnego rzeźbiarza. Był on twórcą szeregu rzeźb gloryfikujących ideologię faszystowską, siłę i potęgę Germanów. Oprócz rzeźb wykonanych dla Niemców (liczne rzeźby Hitlera), tworzył też dla zagranicznych klientów. Wyrzeźbił na przykład Kemala Atatürka – twórcę nowoczesnej Turcji, Benito Mussoliniego – dyktatora Włoch, a także... Józefa Piłsudskiego – pierwszego Marszałka Polski.

<!** Image 3 align=right alt="Image 78151" sub="Gipsowy model pomnika Mikołaja Kopernika według Josefa Thoraka / Fot. Ze zbiorów autora">Pomnik miał stanąć na ówczesnym Horst-Wessel-Platz (dziś plac Rapackiego) tuż przed Łukiem Cezara, na miejscu gdzie obecnie stoi pomnik przedstawiający Układ Słoneczny, upamiętniający 500. rocznicę urodzin Kopernika. Lokalizacja ta była wysoce niefortunna, gdyż wiązała się z likwidacją przystanku tramwajowego w kierunku Bydgoskiego Przedmieścia i przebudową torowiska.

Wyższy niż przy ratuszu

Według projektu, pomnik miał mieć 4,5 m wysokości, a więc znacznie więcej niż już istniejący (2,6 m), jednak cokół zaznaczony był jedynie symbolicznie, gdyż miał tylko 1,3 m (cokół istniejącego pomnika ma 3,8 m). Miało to symbolizować zejście astronoma z kosmicznej wysokości i wejście między ludzi, jednak przy zachowaniu jego wielkości.

Astronom w sandałach

Pomnik przedstawia Kopernika w niekonwencjonalnej pozie. Astronom pokazany jest jako mężczyzna szczupły, wysoki, o ostrych „germańskich” rysach, z malującą się na obliczu zadumą i skupieniem. Głowę ma zwróconą w swoją prawą stronę i mocno pochyloną do przodu, gdyż spogląda na mniejszą kulę trzymaną w prawej, opuszczonej dłoni.

Twarz astronoma wzorowana była zapewne na najlepiej znanym wizerunku Kopernika z Sali Mieszczańskiej Ratusza Staromiejskiego w Toruniu. Rysy twarzy i fryzura na pomniku niewiele różnią się od obrazu. Kopernik ubrany jest w habit z szerokimi mankietami. Na nogach ma sandały.

Jak wspomniano, w prawej ręce trzyma małą kulę – Ziemię, w lewej większą – Słońce, a ręka ta wspiera się łokciem o kolano lewej nogi, gdyż twórca pomnika postawił kończynę na dość wysokim postumencie. Tak wysoko uniesiona noga, tworząca między udem a podudziem kąt prosty, jest bardzo rzadko spotykana w rzeźbie pomnikowej i to właśnie stanowi swoistego rodzaju ewenement w niekonwencjonalnym przedstawieniu Kopernika. Układ rąk, jak i cała poza wraz z kulami tworzą wrażenie wiru – koła, jaki tworzy Układ Słoneczny.

W mieście twórcy

W Toruniu 23 maja 1943 roku wystawiony był tylko gipsowy model przyszłego pomnika. Do zasadniczej pracy Josef Thorak przystąpił znacznie później. Pomnik wykonał, lecz nie zdążył już postawić go w Toruniu.

W 1950 roku odbyła się retrospektywna wystawa jego prac, wśród których nie zabrakło pomnika przeznaczonego dla Torunia. Po zakończonej wystawie został ustawiony w parku zdrojowym w Salzburgu – rodzinnym mieście Thoraka.