Styczniowe dramaty Podgórza

W burzliwych latach Księstwa Warszawskiego (1807-1815) przez ziemie polskie przetaczały się obce wojska – pruskie, francuskie, austriackie i rosyjskie, pozostawiając po sobie zniszczenia i pogorzeliska.

<!** Image 2 align=none alt="Image 166157" sub="Na tym kamieniu na miejscu dawnego browaru umieszczona zostanie tablica z listą ofiar / Fot. Grzegorz Olkowski">21 stycznia 1813 roku, wycofujące się z Torunia wojska francuskie, dowodzone przez marszałka Louisa Davout, spaliły Podgórz. Pastwą płomieni padło 90 ze stu drewnianych budynków mieszkalnych i gospodarczych, w tym stodoły ze zbożem. Spłonęły drewniany ratusz i kościół parafialny św. Anny, który nie został już odbudowany, a otaczający go płot posłużył Francuzom jako materiał do budowy mostu przez Wisłę. Ucierpiały sady i ogrody. Ocalał tylko murowany kościół Świętych Piotra i Pawła wraz z klasztorem ojców reformatów. Mieszkańcom Podgórza dał Davout tylko dwie godziny na opuszczenie miasta. Część z nich znalazła schronienie w klasztorze, pozostali koczowali na zamarzniętej Wiśle.

<!** reklama>A. Martos, adiutant admirała 3 Armii Rosyjskiej Cziczakowa, zajmujący opuszczony przez Francuzów Podgórz, napisał w swoich wspomnieniach: „Sam słyszałem, przejeżdżając ulicami, przekleństwa rzucane przez mieszkańców miotających się w obliczu pożarów ich domów”. Spalone zostały także nadwiślańskie Majdany oraz Dybów, które nie zostały już odbudowane. Pozostał tylko sam zamek dybowski.

Jak to było w 1945 roku?

Minęły lata, przyszedł rok 1945. Druga wojna światowa i hitlerowska okupacja dobiegały końca. Zimowa ofensywa Armii Czerwonej i Wojska Polskiego w styczniu dotarła pod Toruń, który w sierpniu 1944 roku ogłoszony został twierdzą. 23 stycznia rozpoczęły się walki o Toruń, obejmujące obie jego części: prawo- i lewobrzeżną.

Jednym z tragiczniejszych wydarzeń, mających wówczas miejsce, była wielka eksplozja na Podgórzu. Jej okoliczności i skutki nie zostały dotąd opisane i w pełni wyjaśnione. Ważną rolę pełnili kolejarze – niemieccy i polscy. Odpowiedzialni za bezpieczny transport, oraz stałą łączność telefoniczną i dalekopisową, mając na względzie własne interesy narodowe, musieli często działać przeciwko sobie. Walkę tę szczegółowo opisał nieżyjący już polski kolejarz Alojzy Liegman („Szlak pomorskich kolejarzy”, Toruńskie Towarzystwo Kultury, Toruń 1978).

Dworzec Główny był dla obu walczących stron bardzo ważny. Niemcy, przygotowując się do obrony, obsadzili go wojskiem, przygotowując się do ewakuacji sprowadzili Springkommando, które skrupulatnie niszczyło wszystkie urządzenia kolejowe, aż po stację Kluczyki oraz w kierunku na Aleksandrów Kujawski. Planowali wysadzenie parowozowni i wagonowni, w tym celu sprowadzone zostały dwa wagony trotylu. Zachowały się dwie relacje przedstawiające okoliczności wybuchu na Podgórzu.

Pierwsza: Polscy kolejarze, zgodnie z przepisami, odstawili oba wagony na tor przeznaczony dla niebezpiecznych ładunków. Następnego dnia Niemcy polecili przetoczyć je do remizy parowozowni. Polscy kolejarze, by ratować parowozownię, zmienili oznakowanie wagonów i jako puste przetoczyli na tor przy podgórskim browarze. Parowozownia z wagonownią zostały uratowane, ale Podgórz...

Druga: Robotnik zatrudniony przy załadunku wagonów relacjonował: „23 stycznia 1945 roku ok. godz. 10 zabrano nas do rozładowywania wagonów, które stały na torze naprzeciwko browaru. Rozładunek nie trwał długo, kazano nam pozostawić trzy wagony. Nie wiedziałem wówczas, że w jednym z nich znajdują się materiały wybuchowe („Gazeta Toruńska”, 27 stycznia 1962 roku, strona 6). W środę 24 stycznia, ok. godz. 14 hitlerowcy podpalili wagony”.

To zostało zniszczone

Siła wybuchu była wielka. Centrum miasta z browarem, w którym znajdował się wówczas niemiecki szpital wojskowy, budynkiem magistratu, pocztą, kinem i dziesiątkami domów, legło w gruzach. Poważnie został uszkodzony zabytkowy kościół Świętych Piotra i Pawła.

„Zniszczeniu uległy pokrycie dachów, okna i tynki zewnętrzne, straty były poważne, zwłaszcza w zachodnim skrzydle klasztoru. Ucierpiał nie tylko dach, lecz także stropy i ścianki działowe pierwszego piętra. Skutki eksplozji usuwano przez kilka lat”. (J. Domasłowski, „Kościół świętych Piotra i Pawła i klasztor franciszkanów (dawniej reformatów) na Podgórzu w Toruniu”, Toruń TNT, Zabytki Polski Północnej, nr 13, Toruń 2007, s. 31-32).

Lista ofiar eksplozji

Zginęli ludzie. W parafialnej księdze zgonów pod datą 24 stycznia 1945 roku i tytułem „Od wybuchu” wpisanych jest 25 osób.

Ulica Młyńska 17

Bronisław Centek l. 44

Stanisław Centek l. 15

Stefan Centek l. 9

Leopolda Grell l. 22

Wincenty Krawczyński l. 57

Krystyna Kwiatkowska l. 13

Helena Liniewska l. 35

Irena Liniewska l. 11

Sabina Liniewska l. 7

Józef Liniewski l. 39

Józef Liniewski l. 8

Aleksander Milda l. 9

Paweł Milda 4 miesiące

Eugeniusz Nowak l. 16

Jadwiga Nowak l. 4

Stanisław Piasecki l. 46

Urszula Szczepaniak l. 17

Krystyna Szymańska l. 12

Ulica Parkowa 23

Józef Wieczorek l. 48

Ulica Poznańska 32

Andrzej Wykrzykowski l. 2 m. 3

Ulica Poznańska 38

Michał Liebthal l. 55

Ulica Poznańska 46

Stefan Roman Lachowicz l. 8

Ulica Poznańska 60

Anna Maria Kowalska r. 1 m. 5

Jadwiga Wołkiewicz l. 16

Ulica Poznańska (brak numeru)

Franciszek Bogus l. 68

Pogrzeby tragicznie zmarłych odbyły się w dniach: 3, 4, 5, 6, 10 i 16 lutego. Szczątki pacjentów szpitala polowego w browarze, pochowano na nieistniejącym już podgórskim cmentarzu protestanckim.

Olbrzymi lej, który powstał na miejscu wybuchu, zasypali podgórzanie, ściągnięci przez radzieckie służby porządkowe.